Μονές Αγίου Όρους

Η Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Σταυρονικήτα είναι μία από τις είκοσι μονές του Αγίου Όρους και κατατάσσεται δέκατη πέμπτη (15η) στην ιεραρχική τάξη των Αγιορείτικων μονών.

Είναι μία από τις πιο μικρές σε έκταση μονές του Αγίου Όρους. Βρίσκεται πάνω σε βράχο, σαν κάστρο κλειστό, με τον οχυρωματικό πύργο και το ψηλό περιτείχισμα. Ο βράχος αυτός, πριν κάποια χρόνια άρχισε να αποσαθρώνεται, ενισχύθηκε όμως με ενέσεις τσιμέντου και έτσι σταθεροποιήθηκε. Γύρω από τη μονή υπάρχουν πολλά βοηθητικά κτήρια και ο αρσανάς. Το κτιστό υδραγωγείο με τις καμάρες του (τέλος 17ου αι.), που βρίσκεται έξω από τη μονή και μεταφέρει το νερό σ’ αυτή, αποτελεί αξιόλογο αρχιτεκτονικό μνημείο.

Η ιστορία της μονής αρχίζει το 10ο αι., οπότε λειτουργεί σαν μονύδριο που φέρει την ονομασία Σταυρονικήτα. Μάλιστα φαίνεται πως ενέταξε ως τμήμα της οχύρωσής του τον πύργο, που προϋπήρχε και αποτελεί το παλαιότερο κτίριο της μονής. Στη συνέχεια έπεσε σε παρακµή και ερημώθηκε περνώντας στην ιδιοκτησία διαφόρων μονών. Το 1533 ο ηγούµενος της Ι.Μ. Γηροµερίου Θεσπρωτίας, ιεροµόναχος Γρηγόριος, αγόρασε το μονύδριο από τη μονή Φιλοθέου και ανέλαβε την ανοικοδόμηση της μονής, χωρίς να τη φέρει σε πέρας λόγω θανάτου του. Το μοναστήρι τελικά επανιδρύθηκε και επαναλειτούργησε από τον οικουμενικό πατριάρχη Ιερεμία Α’, το 1540. Μάλιστα ο πατριάρχης προίκησε τη µονή µε σπουδαία µετόχια στην Κασσάνδρα και τη Λήµνο. Στα χρόνια της Ελληνικής επανάστασης δοκιμάστηκε σκληρά, ενώ αλλεπάλληλες πυρκαγιές, των οποίων η τελευταία του 1879, την κατέστρεψαν σε μεγάλο βαθμό. Τα τελευταία χρόνια η μονή ανακαινίσθηκε σχεδόν εξ’ ολοκλήρου από την Αρχαιολογική Υπηρεσία.

Η μονή διαθέτει 8 παρεκκλήσια. Από αυτά τα 6 βρίσκονται εντός του περιβόλου, ενώ τα 2 εκτός. Λόγω της στενότητας της αυλής δεν υπάρχει φιάλη και η τράπεζα του µοναστηριού δεν έχει τη συνηθισμένη της θέση, αλλά βρίσκεται στον πρώτο όροφο της νότιας πτέρυγας. Τα κελιά της Μονής Σταυρονικήτα βρίσκονται τόσο στην περιοχή των Καρυών, όσο και μέσα στην κτηματική περιοχή της Μονής. Επίσης διαθέτει, σαν εξαρτήματά της, 34 Καλύβες στη περιοχή της Καψάλας.

Το Καθολικό της μονής ιστορήθηκε από τον ξακουστό εκπρόσωπο της Κρητικής σχολής μοναχό Θεοφάνη Στρελίτζα, το λεγόμενο «Μπαθά», µαζί µε το γιο του, μοναχό Συµεών, το 1546. Ο ναός είναι αφιερωµένος στον άγιο Νικόλαο. Από το χέρι του Θεοφάνη αγιογραφήθηκε επίσης η τράπεζα και το παρεκκλήσιο του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Επιπλέον φορητές εικόνες τέμπλου (το δωδεκάορτο και η μεγάλη Δέηση), βημόθυρα με τον Ευαγγελισμό και ένας μεγάλος σταυρός αποδίδονται στον ίδιο.

Το σπουδαιότερο κειμήλιο στο Καθολικό της μονής είναι η ψηφιδωτή εικόνα του Αγίου Νικολάου, «του Στρειδά». Η εικόνα χρονολογείται στα τέλη του 13ου αι. ή στις αρχές του 14ου αι. Άλλο αξιόλογο δείγμα ζωγραφικής είναι μία εικόνα του ζωγράφου Μιχαήλ Δαμασκηνού, του β’ μισού του 16ου αι., με την παράσταση του Προφήτη Ηλία.

Η µονή διαθέτει πλούσια βιβλιοθήκη με σπάνια εικονογραφημένα χειρόγραφα και λειτουργικά ειλητάρια. Έχει στην κατοχή της 171 χειρόγραφα και µεγάλο αριθµό εντύπων. Αξιόλογο είναι ένα ψαλτήρι του β’ μισού του 13ου αι. µε χρυσά γράμµατα (περγαµηνός κώδικας αριθ. 46).

Μπιτζικόπουλος Δημήτρης

Βιβλιογραφία

Πατρινέλης Χ.- Καρακατσάνη Α.- Θεοχάρη Μ., «Μονή Σταυρονικήτα», Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήναι 1974

Θεοχαρίδης Πλ., «Οι οικοδομικές φάσεις του πύργου της Ι.Μ. Σταυρονικήτα», Αρμός, Τιμητικός Τόμος στον καθηγητή Ν. Μουτσόπουλο, τ Β’, Α.Π.Θ. 1991, 681-699

Χαρκιολάκης Ν., «Παράδοση και εξέλιξη στην αρχιτεκτονική της Ι.Μ. Σταυρονικήτα», Άγιον Όρος 1999

Χατζηδάκης Μ., «Ο Κρητικός ζωγράφος Θεοφάνης. Οι τοιχογραφίες της Ι. Μονής Σταυρονικήτα», Άγιον Όρος 1997

Οικονομίδης Ν., «Ιερά μονή Σταυρονικήτα, Κατάλογος του Αρχείου», Σύμμεικτα 2, Αθήνα 1970