Μονές Αγίου Όρους

Η μονή του Αγίου Στεφάνου επονομαζόμενη του Κασταμονίτου ή Κωνσταμονίτου, όπως πιο συνηθισμένα αποκαλείται, είναι κτισμένη σε ένα όμορφο δασώδες φαράγγι, στη νοτιοδυτική πλευρά της αθωνικής χερσονήσου προς τη μεριά του Σιγγιτικού κόλπου μεταξύ των μονών Δοχειαρίου και Ζωγράφου. Αθέατη από τη θάλασσα μπορεί να την προσεγγίσει κανείς μετά από 45 λεπτά πεζοπορίας αφού αποβιβαστεί από το πλοίο στον αρσανά της στην ακτή.

Ο Αρσανάς της Μονής είναι ένα διώροφο οροθογώνιο κτίριο με λιτή σχεδίαση. Το ισόγειο έχει ένα μεγάλο τοξωτό άνοιγμα προς τη θάλασσα και στο εσωτερικό του άλλοτε φυλάσσονταν τα πλοιάρια της Μονής ενώ σήμερα χρησιμεύει ως χώρος αποθήκευσης. Δυτικά και σε κοντινή απόσταση, στην σκιά των ερειπίων του επιβλητικού «Παλαιόπυργου», κτίσμα του 14ου αιώνα, διακρίνουμε τα ίχνη του παλαιού αρσανά.

Το αρχαίο όνομα της μονής (Κασταμονίτου) το συναντούμε σε αγιορειτικά έγγραφα από τον 11ο έως τον 15ο αιώνα και πιθανόν να απηχεί την καταγωγή του ιδρυτή της μονής από το χωριό Κασταμονή της Παφλαγονίας ή το οικογενειακό του όνομα, καθώς το όνομα Κασταμονίτες εντοπίζεται σε αρκετές πηγές του 11ου αιώνα ταυτιζόμενο με υπαρκτά πρόσωπα.

Η κύρια ονομασία της μονής ως Μονή Κωνσταμονίτου απαντάται σε έγγραφα από το 1349 και μετά και σχετίζεται με τον θρύλο που διασώζει η μονή για την ίδρυσή της από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο και τον γιο του Κώνσταντα.

H απουσία αναφορών στις πηγές για την μονή κατά τον 12ο και το πρώτο μισό του 13ου αιώνα υποδεικνύουν, ότι επρόκειτο μάλλον για ένα ταπεινό μοναστήρι, το οποίο όμως στα μέσα του 14ου αιώνα ανακτά τη θέση και τα προνόμια ενός αυτοκρατορικού μοναστηριού.

Στη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου η μονή αντιμετωπίζει πολλές καταστροφές και αντίστοιχες ερημώσεις, αλλά καταφέρνει πάντα με την συνδρομή σημαντικών προσώπων να ανακαινίζεται. Το 1433 σχεδόν ερειπωμένη και εγκατελελειμμένη, ανακαινίζεται από τον Σέρβο αρχιστράτηγο και μετέπειτα μοναχό της μονής Ράδιτς, στα 1728 ανοικοδομείται από τον ιερομόναχο Άνθιμο η καμένη ανατολική πτέρυγα, ενώ στα 1818-19, με την συνδρομή της κυρά – Βασιλικής, χριστιανής συζύγου του Αλή πασά των Ιωαννίνων, ανακαινίζεται η βόρεια πτέρυγα. . Τέλος, τον 19ο αι. χτίζεται το σημερινό καθολικό.

Με μοναδική εξαίρεση τον παλαιό μεγάλο πύργο της μονής, ο οποίος χρονολογείται πριν το 1569, τα υπόλοιπα κτίρια της μονής είναι όλα νεώτερα, κτισμένα μετά τα μέσα του 18ου αιώνα. Το κτιριακό συγκρότημα σχηματίζει ορθογώνιο, με τέσσερις πτέρυγες να εσωκλείουν αυλή με το καθολικό να βρίσκεται στη μέση της, όπως συνηθίζεται στις αγιορειτικές μονές. Χωρίς αρχιτεκτονικές υπερβολές, η αρχιτεκτονική των κτιρίων της Μονής Κωνσταμονίτου διακρίνεται για την ομοιογένεια της μορφολογίας, την απλότητα του σχεδιασμού αποδίδοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο μια ευχάριστη λιτή όψη στο σύνολο.

Το Καθολικό της μονής, αφιερωμένο στη μνήμη του Αγίου Στεφάνου, ξανακτίστηκε το 1867 πάνω στα ερείπια των παλαιότερων φάσεων του, ακολουθεί την τυπολογία των περισσότερων καθολικών που συναντούμε στο Άγιο Όρος. Φροντισμένο και με επιμέλεια κτισμένο από πέτρα, στέκει στο μέσον της αυλής και στη στέγη του προβάλλουν οκτώ μολυβδοσκέπαστοι τρούλλοι.

Το καθολικό δεν είναι τοιχογραφημένο, εκτός από μικρό τμήμα του κεντρικού τρούλλου, αλλά έχει πολλές φορητές εικόνες ιδιαίτερης ιστορικής και λατρευτικής σημασίας, όπως την εικόνα του τιμωμένου αγίου Στεφάνου, την εικόνα της Παναγίας Οδηγητρίας, δώρο της Σερβίδας Άννας Φιλανθρωπινής στα 1360 η και την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Αντιφωνήτριας.

Στη βιβλιοθήκη της μονής βρίσκονται 111 χειρόγραφα, εκ των οποίων 14 είναι γραμμένα σε περγαμηνή, καθώς και πλήθος παληών εντύπων βιβλίων.

Επίσης στη μονή φυλάσσονται σημαντικά κειμήλια, όπως τεμάχιο Τιμίου Ξύλου και πολλά ιερά λείψανα μέσα σε αργυρές λειψανοθήκες. Διασώζεται επίσης ένας από τους λιγοστούς κεντητούς παλαιολόγειους επιτάφιους του Αγίου Όρους, έργο του 14ου αιώνα.

Η Μονή κατέχει την εικοστή θέση στην ιεραρχία των Ιερών Μονών του Αγίου Όρους. Λειτουργεί αδιάλειπτα κοινοβιακά από το 1800 μέχρι τις μέρες μας. Έχει Εξαρτήματά της δύο Καθίσματα στην ευρύτερή της περιοχή και το Αντιπροσωπείο της στις Καρυές.

Θεόδωρος Ντόγκας

Βιβλιογραφία

Actes de Kastamonitou, εκδ. N. Oikonomidès, Paris 1978

Σμυρνάκης Γ., Άγιον Όρος, Αθήνα 1903, 683-689

Nasturel Pierre, “A propos d’un document de Kastamonitou et d’une lettre patriarcale inconnue de 1411”, Revue des études byzantines, τ. 40, 1982, 211-214

Alexander P. Kazhdan, ed., The Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford: Oxford University Press, 2005, volume 2, λ. KASTAMONITOU MONASTERY, 1110.

Αθανασιάδης Γ, «Παλαιός και νέος αρσανάς της Ι. Μ. Κωνσταμονίτου», Άγιον Όρος και Θάλασσα, Θεσσαλονίκη 2003, 56-59.