Μνημεία

Ο Μητροπολιτικός ναός του Αγίου Στεφάνου Αρναίας, έδρα της Μητρόπολης Ιερισσού, Αγίου Όρους και Αρδαμερίου, καταστράφηκε από πυρκαγιά στις 5 Σεπτεμβρίου 2005.

Χάθηκαν τα ξύλινα μέρη, πολύτιμα κειμήλια, εικόνες, λειτουργικά βιβλία και ιερά σκεύη, εκτός από ό,τι μπόρεσε να ανασυρθεί την ώρα της πυρκαγιάς από το υπερώο.Ο ναός είναι μια ξυλόστεγη τρίκλιτη μεταβυζαντινή βασιλική διαστάσεων 40,9 x 19,58 με χαγιάτι στη δυτική πλευρά, τύπος συνηθισμένος στη Χαλκιδική.  Η επιγραφή ανέγερσης αναφέρει το έτος 1812, όμως οι αρμοί που διακρίνονταν στην τοιχοποιΐα ήταν ένδειξη ότι ο ναός ήταν παλαιότερος και επεκτάθηκε μεταγενέστερα, πράγμα που επιβεβαιώθηκε από την ανασκαφική έρευνα.

Για πρώτη φορά συναντούμε το όνομα του οικισμού και του Αγίου Στεφάνου σε έγγραφο του 14ου αι. της μονής Κασταμονίτου, όπου αναφέρεται ως μετόχι της. Στη διάρκεια του 18ου αι. ήταν ένα από τα δώδεκα χωριά του “Κοινού των Μαντεμοχωρίων” και, προς τα τέλη του, το σημαντικότερο από αυτά. Κατά το “χαλασμό” στην Επανάσταση της Χαλκιδικής, ο οικισμός – και μαζί και ο Άγιος Στέφανος – κάηκε, όμως γνώρισε και πάλι ακμή, στα μέσα του 19ου αι. όπως μαρτυρεί η ανέγερση του παλιού σχολείου (σημερινό Δημαρχείο) δυτικά του ναού το 1871 και το χαρακτηριστικό εξάπλευρο λιθόκτιστο καμπαναριό δίπλα του (1882). Μαζί με τον Άγιο Στέφανο συνιστούν σήμερα ένα θαυμάσιο σύνολο παραδοσιακής αρχιτεκτονικής.

Η ανασκαφική έρευνα στο έδαφος του ναού μετά την πυρκαγιά του 2005, προκειμένου να ελεγχθεί η θεμελίωση για να προχωρήσει η αποκατάσταση του μνημείου, αποκάλυψε τέσσερις τουλάχιστον προηγούμενες φάσεις: α) μια τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική με ευρύ κεντρικό κλίτος και ημικυκλική κόγχη που καταστράφηκε στα τέλη του 5ου αι.,) β) ένα μικρό μονόχωρο βυζαντινό ναό με τρίπλευρη κόγχη ανάμεσα στο 10ο και τον 11ο αι., που εγγράφηκε μέσα στην κόγχη και το κεντρικό κλίτος της βασιλικής, γ) μια επέκταση του βυζαντινού ναού προς τα βόρεια και δυτικά με διατήρηση της βυζαντινής κόγχης και μια επισκευή του σε δεύτερη φάση και τέλος δ) μια πρώτη φάση  του σημερινού μεταβυζαντινού ναού με το ίδιο πλάτος, αλλά μικρότερο μήκος.

Στο έδαφος του ναού βρέθηκαν δεκαπέντε συνολικά ταφές από τα παλαιοχριστιανικά μέχρι τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Βρέθηκαν πλήθος κεραμικά, κοσμήματα, λειτουργικά σκεύη, που μας δίνουν πληροφορίες για την ζωή των κατοίκων της ορεινής Χαλκιδικής σ’ ένα μεγάλο χρονικό βάθος. Στα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, που κατά τόπους σώζονται μέχρι 1,5 μ. ύψος, βρέθηκαν τμήματα τοιχογραφιών στη θέση τους, με πιο χαρακτηριστική την παράσταση συλλειτουργούντων ιεραρχών στην κόγχη του βυζαντινού ναού και τμήμα δαπέδου της τουρκοκρατίας με εξάπλευρες πήλινες πλάκες. Στο αναμοχλευμένο χώμα από την καταστροφή της τρίτης φάσης, μάλλον από σεισμό, βρέθηκαν σπαράγματα τοιχογραφιών που ανήκουν σε δύο τουλάχιστον φάσεις και θα μπορούσαν να συσχετιστούν με την αγιορείτικη παράδοση.

Η αποκατάσταση του ναού με γυάλινα διάχωρα στο δάπεδο, που επιτρέπουν την οπτική επαφή με τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, δημιούργησε ένα ιδιαίτερο μνημείο, που ενώ βρίσκεται σε λειτουργία, διατηρεί ως παλίμψηστο, ορατή την ιστορία του.

Ελένη Στούμπου-Κατσαμούρη

Βιβλιογραφία

Ελένη Στούμπου, «Άγιος Στέφανος Αρναίας, ένα δώρο» Αρναία 71, Απρίλιος – Ιούνιος 2006, σ. 11-12.

Ελένη Στούμπου-Κατσαμούρη, «Στοιχεία για τις βυζαντινές φάσεις του Μητροπολιτικού ναού Αγίου Στεφάνου Αρναίας από την ανασκαφική περίοδο 2005», Χρονικά της Χαλκιδικής 65, Θεσσαλονίκη 2020, σ. 225-236.

Ελένη Στούμπου-Κατσαμούρη, Από τη Λαρίγκοβα στο Χάιντ Παρκ, Θεσσαλονίκη 2020, Εισαγωγή, σ. 9-10, εικ. σσ. 94-100.