Μνημεία

Στην βόρεια όχθη του χειμάρρου Σωλήνα της Κασσάνδρας, κοντά στην θάλασσα, βρισκόταν κάποια αρχαία πόλη, πιθανώς η «Νέα Πόλις» που αναφέρει ο Ηρόδοτος. Με την πάροδο των αιώνων η πόλη συρρικνώθηκε στον υστεροβυζαντινό οικισμό «του Σωλήνος», ο οποίος καταστράφηκε οριστικώς κατά τον Χαλασμό της Κασσάνδρας, το 1821.

Η βασιλική κτίσθηκε γύρω στις αρχές του 5ου αιώνα και φαίνεται να ανήκε (όπως και το νεκροταφείο) στην γειτονική αρχαία πόλη. Στην θέση της υπήρχαν κάποια παλαιότερα χωματολιθόκτιστα κτίσματα. Κατά την θεμελίωση της βασιλικής φρόντισαν να μην θίξουν τον προαναφερθέντα κιβωτιόσχημο τάφο, ο οποίος είναι σε επαφή με την νότια πλευρά της κόγχης του Αγίου Βήματος.

Ο ναός είναι τρίκλιτη βασιλική, μεγίστων εξωτερικών διαστάσεων 24×24 μ. Τα άκρα του νάρθηκα επιμηκύνονται και δημιουργούνται, στην βόρεια πλευρά το παστοφόριο(διαμέρισμα του Ιερού Βήματος), στην νότια το βαπτιστήριο. Εσωτερικώς το παστοφόριο περιτρέχεται από κτιστό θρανίο. Η κολυμβήθρα, στην μέση του βαπτιστηρίου, είναι κτιστή, σταυρόσχημος και υπό το επίπεδο του δαπέδου. Πάνω από τον νάρθηκα υπήρχε υπερώο, στο οποίο η άνοδος γινόταν με ξύλινη κλίμακα.

Τα κλίτη του κυρίως ναού χωρίζονταν με υπερυψωμένο κτιστό στυλοβάτη και με κιονοστοιχία τεσσάρων ζευγών μαρμάρινων κιόνων, ύψους 2,85 μ. Το φράγμα του πρεσβυτερίου ήταν μαρμάρινο, πιόσχημο(σε σχήμα π), με εξέχοντα πιόσχημο σολέα και με θωράκια συμπαγή, αμφιπρόσωπα, με ανάγλυφους σταυρούς

Το σύνθρονο ήταν κτιστό, πιόσχημο, εγγεγραμμένο στην κόγχη, και το συλημένο εγκαίνιο βρισκόταν στο δάπεδο, κάτω από την μαρμάρινη Τράπεζα με τα τέσσερα στηρίγματα. Το δάπεδο του Αγίου Βήματος ήταν στρωμένο με ορθογώνια μαρμάρινα πλακίδια. Το μεσαίο κλίτος είναι στρωμένο με ψηφιδωτά εξαιρετικής ποιότητος: εικονίζεται η σκηνή του παραδείσου με τα ποτιζόμενα ελάφια και ορθογώνια πλαίσια με ένζουδες παραστάσεις δάπεδο του νάρθηκα είναι επίσης στρωμένο με ψηφιδωτά, με παραστάσεις νειλωτικών σκηνών. Τα πλάγια κλίτη είχαν ως δάπεδο το χώμα.

Κατά τον 7ο αιώνα διαμορφώθηκε το ανατολικό άκρο του βορείου κλίτους ως Πρόθεση. Στην νότια αυλή του ναού, στην θέση λίγο παλαιοτέρου κτίσματος, κτίσθηκε ένα αυτοτελές ορθογώνιο μεγάλο δωμάτιο, μέσα στο οποίο βρέθηκαν και ιατρικά εργαλεία. Η βασιλική, το «δωμάτιο» και το νεκροταφείο προστατεύονταν από λιθόκτιστο περίβολο.

Το συγκρότημα εγκαταλείφθηκε, πιθανώς μετά τους σεισμούς του 7ου αι. Κατά τις αρχές του 14ου αιώνα ο ναός ήταν ακόμη ένα όρθιο ερείπιο και πάνω στο μεσαίο κλίτος του κτίσθηκε ένας πύργος, ο οποίος χρησιμοποιούσε σαν προθάλαμο τον νάρθηκα της βασιλικής.

Τα ιστορικά δεδομένα της Κασσάνδρας μας οδηγούν στην υπόθεση ότι ο πύργος της βασιλικής του Σωλήνος  έπαυσε να χρησιμοποιείται κατά το β’ τέταρτο του 15ου αιώνα. Με την εγκατάλειψη του πύργου σταμάτησε και μία ιστορική διαδρομή είκοσι αιώνων περίπου.