Μνημεία

Νοτιοδυτικά του οικισμού του Παλαιοχωρίου, στην κορυφή ενός απόκρημνου λόφου στην ευρύτερη περιοχή με το τοπωνύμιο Νέπωσι, βρίσκεται το Καστέλλι. Ο λόφος βρέχεται περιμετρικά από τα νερά του ρέματος Παλαιοχωρινός Λάκκος, παραποτάμου του ποταμού της Ορμύλιας. Η προσέγγιση του τείχους και του κάστρου γίνεται μέσω δασικού χωματόδρομου 3 περίπου χιλιομέτρων και περιπατητικού μη σηματοδοτημένου μονοπατιού. Υπάρχει μόνο ένα στενό και απόκρημνο μονοπάτι που συνδέει τον δυσπρόσιτο λόφο με το βουνό που εκτείνεται στα νότιά του. Λίγα μέτρα πιο κάτω από το ξύλινο παρατηρητήριο του Δασαρχείου Αρναίας εντοπίζεται το μονοπάτι το οποίο πρώτα κατηφορίζει στη ρεματιά και στη συνέχεια ανηφορίζει προς το Καστέλλι.

Από την ανασκαφική έρευνα προέκυψε, ότι το οχυρωματικό περιτείχισμα περίπου 503 μέτρων από αργούς (ακατέργαστους) λίθους και ασβεστοκονίαμα που περιβάλλει το κάστρο και σώζεται σε ύψος μέχρι και 4 μέτρων, περιλαμβάνει πιθανότατα τρεις οικοδομικές φάσεις, που ξεχωρίζουν στο ύψος και δείχνουν πόσες φορές ανακατασκευάσθηκε μετά από καταστροφές. Μια κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο (5ος αι.) που μάλλον καταστράφηκε από σεισμό (6ος αι.) οπότε και εγκαταλείφθηκε, μια κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο (είναι γνωστό ότι η Χαλκιδική, ιδιαίτερα κατά το δεύτερο μισό του 10ου αι. αποτέλεσε στόχο βουλγαρικών επιδρομών) και πιθανότατα μια τρίτη, επισκευαστική φάση.

Το κάστρο καταλαμβάνει μια έκταση περίπου 15 στρεμμάτων και στο εσωτερικό του, στο δυτικό τμήμα, υπήρχε οικισμός, κτισμένος αμφιθεατρικά  στα άνδηρα του λόφου. Υπήρχε, επίσης, ξυλόστεγος ναός του 6ου αιώνα σε ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής, με μαρμάρινο τέμπλο και καμαροσκέπαστο τάφο δύο κλινών κάτω από τον νάρθηκα. Εντοπίστηκαν πολλές ταφές της μεσοβυζαντινής περιόδου τόσο μέσα στο ναό, όσο και γύρω από αυτόν. Ο ναός πιθανόν καταστράφηκε από σεισμό, αλλά αργότερα –ίσως τον 10ο αιώνα–, αναστηλώθηκε. Η μερική ανασκαφή έδειξε, επίσης, ότι μέχρι την οριστική του εγκατάλειψη επισκευάστηκε ακόμη δύο φορές.

Οι αρχαιολογικές έρευνες, μας έδωσαν πολύτιμες πληροφορίες για το μνημείο και για το χώρο. Τα χειροποίητα όστρακα (κεραμικά θραύσματα) που ανακαλύφθηκαν, μαρτυρούν εγκατάσταση στην περιοχή από τους προϊστορικούς χρόνους. Αλλά τα ευρήματα δεν περιορίζονται στα προϊστορικά όστρακα. Από τα ελληνιστικά όστρακα και τα ρωμαϊκά νομίσματα που βρέθηκαν συνάγεται ότι ο χώρος κατοικείτο τόσο κατά την ελληνιστική περίοδο όσο και κατά την ρωμαιοκρατία.

Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως και νομίσματα του αυτοκράτορα Αναστασίου και του Ιουστινιανού από τα οποία συμπεραίνεται ότι η κατοίκηση της περιοχής συνεχιζόταν και κατά τον 5ο και 6ο αιώνα. Κατά τη δεκαετία του 910 μ.Χ. πρέπει να είχε ήδη επισκευασθεί και στο εσωτερικό του είχε αναπτυχθεί μεγάλο χωριό. Αυτή την περίοδο, περίοδο εντάσεως των βυζαντινο-βουλγαρικών πολέμων, πρέπει να ήταν ένα από τα βασικά στρατιωτικά ερείσματα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στην κεντρική Χαλκιδική. Ακολούθησε νέα καταστροφή και νέα μικροεπισκευή του. Περίπου στα μέσα του 14ου αι. πρέπει να εγκαταλείφθηκε οριστικά.

Αυτό το γεγονός ίσως συνδέεται με την ίδρυση του οικισμού του Παλαιοχωρίου, που αρχίζει να εμφανίζεται στις ιστορικές πηγές, ακριβώς εκείνη την περίοδο. Το Παλαιοχώρι αναφέρεται στον περιορισμό του Κωνσταντίνου Περγαμηνού και του Γεώργιου Φαρισαίου το 1320 και στην Διαθήκη της Μοναχής Αγάθης το 1441 (Actes de Xeropotamou, Archives de L’Athos III, ed. J. Bompaire.-Paris:1964)

Κατά την ανασκαφική έρευνα βρέθηκαν δύο επιγραφές στα ερείπια του ναού, οι οποίες αποτελούν έως τώρα και τα σημαντικότερα ευρήματα του μνημείου. Η πρώτη είναι του 6ου αι. και μάλλον έχει σχέση με τον καμαροσκέπαστο τάφο του νάρθηκα και έχει ως εξής:

+MνιμίονἨου-

άννουυἡοῦΕὐ-

τροπίου,εἴτις

δὲεὐρεθῖτί-

θονπαρὰγνό-

σεoςἐμοῦ,δόσι

λόγοντοῦΘ(εο)ῦἐνἡ-

μέρ(ᾳ) κρίσεος+

Η επιγραφή μιλάει για κάποιον Ιωάννη ο οποίος ενταφιάστηκε στο συγκεκριμένο σημείο και είναι κακογραμμένη και ανορθόγραφη. Από ένα χάλκινο δακτυλίδι, όμως, που βρέθηκε εκεί, χαρακτηριστικό των μεσοβυζαντινών χρόνων, φαίνεται ότι ο τάφος χρησιμοποιήθηκε εκ νέου εκείνη την περίοδο. Από τη δεύτερη επιγραφή (κτητορική επιγραφή), η οποία είναι περισσότερο σημαντική, διασώθηκε το δεξί μισό (δύο μαρμάρινα τεμάχια). Αναφέρεται στις βυζαντινές επισκευές του κάστρου, με αναφορά στον βυζαντινό αυτοκράτορα Κων/νο Ζ’ Πορφυρογέννητο και την συμβασίλισσα μητέρα του Ζωή Καρβουνοψίνα.

[… θεο]φύλακτον κάστρον

[… πανε]υτυχοῦς

[… Kωνσταντίν]ου καὶ Zωής

[…] Mιχαὴλ πατρι [κίου…] τούτους του[ς]

[… ἔτου]ς ´SYK[S´]

Το έτος ´SYK[S´] είναι το 917/918, η περίοδος συμβασιλείας του Kωνσταντίνου Ζ’ του Πορφυρογέννητου, ο οποίος ήταν ανήλικος, με την μητέρα του Zωή Kαρβουνοψίνα. Το όνομα Mιχαήλ πρέπει να αναφέρεται σε γνωστό πατρίκιο ο οποίος έζησε τη συγκεκριμένη εποχή και πρέπει να είχε σχέση με τη διοίκηση της περιοχής, ή να φρόντισε για την επισκευή του κάστρου. Και μόνο το ενδιαφέρον των ευγενών για το κάστρο δηλώνει τη σημασία του για την περιοχή. Πιθανότατα να αποτελούσε σημαντικό κρίκο στο αμυντικό δίκτυο της αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα κατά το δεύτερο μισό του 10ου αι., εποχή όπου η Χαλκιδική  αποτέλεσε στόχο βουλγαρικών επιδρομών.

Κλεάνθης Δούκας

Βιβλιογραφία

Πρακτικά Συμποσίου Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας (ΧΑΕ) 2009, Ιωακείμ Αθ. Παπάγγελος, «Επιγραφή του έτους 917/18 από το Καστέλλι Παλαιοχωρίου Χαλκιδικής», σελ. 94
Διάλεξη με θέμα Κάστρο Νέπωσι Παλαιοχωρίου Χαλκιδικής, 09/05/2009 από τον αρχαιολόγο υπεύθυνο της ανασκαφής Ιωακείμ Παπάγγελο