Μονές Αγίου Όρους

Η Ιερά Μονή Αγίου Παύλου, δέκατη τέταρτη στην ιεραρχία του αθωνικών μοναστηριών, βρίσκεται στους δυτικούς πρόποδες του Άθω και είναι αφιερωμένη στην Υπαπαντή του Χριστού. Ιδρύθηκε, βάσει γραπτών πηγών, στα τέλη του 10ου – αρχές 11ου αι. από τον όσιο Παύλο Ξηροποταμηνό.

Η πρώιμη βυζαντινή μονή είναι σχεδόν άγνωστη και πιθανώς αφορούσε μια μικρή εγκατάσταση περιορισμένη στην κορυφή ενός βράχου, που θα μπορούσε να ταυτιστεί με το μοναστήρι το αναφερόμενο σε πηγές από το δεύτερο μισό του 11ου αι. και μετά του κυρού Παύλου, αφιερωμένο στη Θεοτόκο. Από τις κτιριακές υποδομές αυτής της παλαιάς μονής πιθανώς προέρχονται ορισμένα αρχιτεκτονικά μέλη του 11ου αι., όπως δύο αμφικιονίσκοι παραθύρων, ένα τμήμα πεσσίσκου τέμπλου, καθώς και σπαράγματα μαρμαροθετημένου (opus sectile) δαπέδου, αλλά και τα in situ σωζόμενα τμήματα όμοιου δαπέδου στο παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου.

Στις αρχές του 14ου αι. η μονή ήταν ήδη ερειπωμένη, πιθανώς από τις επιδρομές των Καταλανών και είχε εκπέσει σε κελί εξαρτημένο από τη μονή Ξηροποτάμου. Οι δύο Σέρβοι αριστοκράτες Γεράσιμος Ραδώνια και Αντώνιος Παγάσης παρέλαβαν το 1383/4 το ερειπωμένο καθίδρυμα από τη μονή Ξηροποτάμου και το ανασυγκρότησαν.

Μια νέα δυναμική οικοδομική δραστηριότητα γνώρισε η μονή με τη γενναία χορηγία του Σέρβου ηγεμόνα Γεωργίου Μπράνκοβιτς (1427-1456), ο οποίος χρηματοδότησε την ανέγερση μιας τριώροφης πτέρυγας το 1447 (όπως γνωρίζουμε από τη χαμένη σήμερα κτητορική επιγραφή του καθολικού), με το δοχείο στην κάτω στάθμη, το σκευοφυλάκιο στη μεσαία και το καθολικό στην ανώτερη. Γραπτές πηγές μας πληροφορούν για τη χρήση των χώρων της πτέρυγας αυτής.

Ευεργέτες της μονής στα τέλη του 15ου και στον 16ο αι. υπήρξαν ηγεμόνες των Παραδουνάβιων Χωρών, όπως ο Μολδαβός Στέφανος ο Μεγάλος (1457-1504) και ο Βλάχος Νεαγκόε Μπασαράμπ (1512-1521).

Η ευμάρεια της μονής είναι ιδιαίτερα εναργής από τις αρχές του 19ου αι. και μετά. Το κτιριακό συγκρότημα επεκτείνεται και κτίζεται το νέο καθολικό, το οποίο θεμελιώθηκε το 1816, ωστόσο η ανέγερσή του ξεκίνησε μετά τη λήξη της Ελληνικής Επανάστασης και διήρκησε από το 1839 έως το 1844, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή του. Σημαντικές κτιριακές επεκτάσεις γνώρισε η μονή έως τα τέλη του 19ου αι., που σφράγισαν την αρχιτεκτονική της φυσιογνωμία μέχρι σήμερα.

Η μονή έχει τον τυπικό χαρακτήρα του περίκλειστου οχυρού συγκροτήματος με μια περιορισμένη, συγκριτικά με άλλες μονές, αυλή, στην οποία δεσπόζει το καθολικό, εξοπλισμένο με περίτεχνα μαρμάρινα έργα (τέμπλο, προσκυνητάρια κ.ά.) φιλοτεχνημένα από τους Τήνιους μαρμαρογλύπτες Ζαχαρία Φιλιππότη, Ιωάννη Λυρίτη κ.ά. Στις πτέρυγες του περιβόλου υπάρχουν παρεκκλήσια, το συνοδικό, το σκευοφυλάκιο, τα κελλιά των μοναχών, το αρχονταρίκι και άλλοι βοηθητικοί χώροι. H μονή διαθέτει δώδεκα παρεκκλήσια, με πιο αξιόλογο εκείνο του Αγίου Γεωργίου με τοιχογραφίες του 1552, που αποδίδονται στον ζωγράφο Αντώνιο. Ο πύργος της μονής έχει κτιστεί με δαπάνη του Βλάχου ηγεμόνα Νεαγκόε Μπασαράμπ (1521). Ο ίδιος ηγεμόνας χρηματοδότησε και την ανέγερση του παραθαλάσσιου οχυρού της μονής, το οποίο επεκτάθηκε λίγο αργότερα με δαπάνη του Μολδαβού ηγεμόνα Πέτρου Ράρες (1527-1538, 1541-1546), όπως μας πληροφορεί η αποτοιχισμένη κτητορική του επιγραφή, την οποία η πρόσφατη έρευνα συνέδεσε με το παραθαλάσσιο οχυρό συγκρότημα.

Στη μονή υπήρχε και μαρμάρινο αναβρυτήριο, το οποίο σώζεται αποσπασματικά, λαξευμένο το 1884, πιθανώς από τον σπουδαίο Τήνιο μαρμαρογλύπτη Ιωάννη Χαλεπά.

Στο σκευοφυλάκιο φυλάσσονται αξιόλογες φορητές εικόνες, ιερά σκεύη και ιερά λείψανα. Το πλέον σεβάσμιο κειμήλιο της μονής είναι τα Τίμια Δώρα του Τριών Μάγων, δώρο της Μάρας Μπράνκοβιτς, που φυλάσσονται σε περίτεχνη λειψανοθήκη. Μεταξύ των άλλων κειμηλίων ξεχωρίζουν τρία αξιόλογα έργα του τέλους του 13ου – αρχών 14ου αι., φιλοτεχνημένα σε εργαστήρια της Βενετίας: ένας ξύλινος σταυρός με παραστάσεις σε περγαμηνή, ένα δίπτυχο με παραστάσεις επίσης σε περγαμηνή και μια εικόνα με παράσταση του Χριστού σε υαλογραφία.

Οι ανασκαφικές εργασίες που έλαβαν χώρα πριν μερικά χρόνια στη μονή, στο πλαίσιο υλοποίησης έργων ΕΣΠΑ, έφεραν στο φως σημαντικά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και κινητά ευρήματα. Στο βόρειο τμήμα της αυλής αποκαλύφθηκε η θεμελίωση τμήματος της τριώροφης πτέρυγας, κτισμένης το 1447 με δαπάνη του Σέρβου ηγεμόνα Γεωργίου Μπράνκοβιτς και ήρθαν στο φως αρχιτεκτονικά μέλη βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων, καθώς και σπαράγματα από τον τοιχογραφικό διάκοσμο του παλαιού καθολικού. Με την ανασκαφική διερεύνηση του παραθαλάσσιου οχυρού συγκροτήματος ήρθαν στο φως άγνωστα μέχρι πρότινος αρχιτεκτονικά στοιχεία του και τεκμηριώθηκε η ασφαλής χρονολόγησή του στο πρώτο μισό του 16ου αι.

Στη μονή Αγίου Παύλου υπάγονται δύο σκήτες: η Νέα Σκήτη και του Αγίου Δημητρίου.

Δ. Λιάκος

Βιβλιογραφία

Φ. Κοτζαγεώργης, Η Μονή Αγίου Παύλου κατά την Οθωμανική περίοδο, Θεσσαλονίκη 2002.

D. Liakos, “Recent information about the building history in the St Paul’s monastery, Mt Athos: the contribution of a small-scale excavation”, Niš and Byzantium XIII, Stefan Nemania between East and West, Niš 2015, 271-286.

D. Liakos, “Byzantine and Post-Byzantine Athonite Dedicatory Inscriptions in Historical and Archaeological Context”, Texts-Inscriptions-Images, Art Readings 2016 (eds. E. Moutafov-J. Erdeljan), Sofia 2017, 159-186.

Δ. Λιάκος, «Η στάχωση του κώδικα 456 στην αγιορειτική μονή Αγίου Παύλου», Αρχονταρίκι. Αφιέρωμα στον Ευθύμιο Ν. Τσιγαρίδα, Αθήνα 2021, 255-266.

D. Liakos, “Athos with Shine: Luxury Artworks and their Patrons (10th–15th centuries)”, Hilandarski Zbornik 15 (2021) 7-21.

Δ. Λιάκος, «Το παραθαλάσσιο οχυρό της μονής Αγίου Παύλου και η χρονολόγησή του: τα αρχαιολογικά δεδομένα και μια αποτοιχισμένη επιγραφή», Οχυρώσεις της Οθωμανικής περιόδου στο Αιγαίο, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Μυτιλήνη 2023, 141-151.

Ν. Μερτζιμέκης, «”Ὁ συνέχων τὰ πέρατα, τάφῳ συσχεθῆναι κατεδέξω, Χριστέ”. Κεντητός Επιτάφιος του Μητροπολίτη Βελιγραδίου Ισιδώρου (1415 1423) από την Αθωνική Μονή Αγίου Παύλου», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας 33 (2012), 313-322.