Αρχαιολογικοί Χώροι

Η Μονή Ζυγού βρίσκεται νοτιοανατολικά του οικισμού της Ουρανούπολης, δίπλα στα σημερινά όρια του Αγίου Όρους. Είναι ένα από τα αρχαιότερα και μεγαλύτερα μοναστήρια του Άθω, το οποίο τον 12ο αιώνα εγκαταλείφθηκε και σταδιακά ερειπώθηκε. Η  πρώτη δοκιμαστική ανασκαφική διερεύνηση έγινε το 1993. Έκτοτε οι ανασκαφικές εργασίες συνεχίσθηκαν με παράλληλη εκτέλεση  αναστηλωτικών και  αντιπλημμυρικών έργων και  εν γένει έργων συντήρησης.

Το 958 ο όσιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης, ο ιδρυτής της Μονής Μεγίστης Λαύρας, επισκέπτεται την περιοχή «του Ζυγού» και αρχίζει την αθωνική άσκησή του υποτασσόμενος σε γέροντα ασκητή της περιοχής. Η πρώτη σαφής αναφορά για την ύπαρξη της Μονής Ζυγού γίνεται το 996. Τον 11ο αιώνα η μονή άκμαζε, αλλά το 1199 είχε ήδη ερημωθεί και παραχωρήθηκε από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Γ’ Άγγελο ως μετόχι   στην επανασυσταθείσα τότε μονή Χελανδαρίου.
Το 1206, μετά την διάλυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους Λατίνους (1204), ένας Φράγκος άρχοντας με τους στρατιώτες του, εγκαταστάθηκε στη Μονή και εξορμούσε λεηλατώντας το Άγιον Όρος, ώσπου, περίπου το 1211, με παρέμβαση του Πάπα της Ρώμης εκδιώχθηκε από την περιοχή. Γι’ αυτόν τον λόγο τα ερείπια της Μονής είναι γνωστά σήμερα ως «Φραγκόκαστρο».

Το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα μεταβιβάσθηκε στη μονή Βατοπεδίου, απαλλοτριώθηκε από το ελληνικό κράτος το 1924 και δόθηκε σε πρόσφυγες από την Προποντίδα, που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή.

Τα τείχη του περιβόλου της Μονής ενισχύονται με 11 πύργους και περικλείουν έκταση 5,5 στρεμμάτων. Το κτηριακό της συγκρότημα αποτελείται από τον παλαιό πυρήνα (τον δυτικό), ο οποίος διπλασιάσθηκε με επέκταση προς ανατολάς. Το καθολικό βρίσκεται στην επέκταση και άρχισε να κτίζεται κατά το πρώτο μισό του 11ου αιώνα. Αρχικά κτίστηκε ο κυρίως ναός με τον νάρθηκα, στη συνέχεια προστέθηκε το βόρειο παρεκκλήσιο με τον κτητορικό τάφο, κατόπιν προστέθηκε ο εξωνάρθηκας και αργότερα το νότιο παρεκκλήσιο με τον κτητορικό επίσης τάφο. Σε διάφορα σημεία γύρω από το καθολικό κατασκευάστηκαν τάφοι.

Οι τοιχοποιίες του ναού σώζονται σε ύψος 2-4 μέτρων. Το εσωτερικό του ήταν τοιχογραφημένο. Στον εξωνάρθηκα διατηρήθηκαν τμήματα από παράσταση του Ευαγγελισμού, κοσμημένοι σταυροί, σπαράγματα τοιχογραφιών της Βάπτισης και των Αγίων Τεσσαράκοντα. Στην κόγχη της πρόθεσης του νοτίου παρεκκλησίου αποκαλύφθηκε τοιχογραφία με ολόσωμη μετωπική παράσταση ιεράρχη, πιθανώς του αγίου Νικολάου.
Το δάπεδο του βορείου παρεκκλησίου σώζεται σε άριστη κατάσταση και κοσμείται με ένα από τα καλύτερα αγιορείτικα μαρμαροθετήματα, έργο του πρώτου μισού του 11ου αιώνα. Το μαρμαροθετημένο  δάπεδο του νάρθηκα, επίσης εξαιρετικής ποιότητας, έργο του δευτέρου μισού του ίδιου αιώνα, σώζεται αποσπασματικά. Σε όλο σχεδόν τον υπόλοιπο χώρο διατηρήθηκαν τα υποστρώματα και τμήματα των μαρμαροθετημάτων.
Οι πτέρυγες, δηλαδή οι κοιτώνες των μοναχών, αναπτύσσονται κατά μήκος της νότιας, βόρειας και δυτικής πλευράς του περιβόλου. Στη νότια  πτέρυγα της μονής βρέθηκε το «μαγκιπείο»  (φούρνος παραγωγής άρτου), αντίστοιχα στην βόρεια πτέρυγα αποκαλύφθηκε ο ληνός (πατητήρι σταφυλιών για παραγωγή κρασιού) και λίγο βορειότερα το σιδηρουργείο. Όλα αυτά τα εργαστήρια δηλώνουν την αυτάρκεια και την αυτονομία της μοναστικής κοινότητας. Κατά τον 16ο – 17ο αιώνα, όταν το καθολικό ήταν μερικώς ερειπωμένο, εγκαταστάθηκε ένα συγκρότημα ελαιουργείου στο νάρθηκα και ένα δεύτερο σ’ ένα ερειπωμένο, ήδη τότε, πρόσκτισμα της Τράπεζας, η οποία βρισκόταν Δυτικά του καθολικού στο ανώγειο ενός κτηρίου.

Άφθονα ευρήματα από την καθημερινή ζωή των μοναχών και τις δραστηριότητες της Μονής αποκαλύφθηκαν στις ανασκαφές. Τα πιο χαρακτηριστικά είναι τα μολυβδόβουλα, κλείστρα βιβλίων, ένα αργυρό επίχρυσο μετάλλιο με χαρακτή παράσταση της αγίας Παρασκευής, μία μικρή σφραγίδα-εγκόλπιο με παράσταση αρχαγγέλου, υάλινες ψηφίδες από εντοίχιο ψηφιδωτό, μαχαίρια, χρυσά, αργυρά και χάλκινα νομίσματα του 11ου και 12ου αιώνα, εφυαλωμένη κεραμική και γυάλινα αγγεία της ίδιας εποχής.

Η Μονή Ζυγού αποτελεί έναν ενδιαφέροντα αρχαιολογικό χώρο, ο οποίος δίνει τη δυνατότητα να αντιληφθούν οι επισκέπτες, άνδρες και γυναίκες, την οργάνωση των αγιορείτικων μονών χωρίς τις δεσμεύσεις του άβατου.

Όλγα Ιασονίδου

Βιβλιογραφία

Ιωακείμ Αθ. Παπάγγελος, «Η αθωνική Μονή Ζυγού», Θεσσαλονίκη 2005, 9-41

Ιωακείμ Αθ. Παπάγγελος «Η αγιορειτική μονή του Ζυγού (Φραγκόκαστρο)», Η Δεκάτη. Ενημερωτική Έκδοση Έργου της 10ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων για τις Χριστιανικές Αρχαιότητες της Χαλκιδικής και του Αγίου Όρους 1, (2003-2004), 12-19.